MUZEUM HISTORYCZNE MIASTA KRAKOWA

oraz
POLSKIE TOWARZYSTWO TURYSTYCZNO KRAJOZNAWCZE
KOMISJA TURYSTYKI PIESZEJ
HUTNICZO-MIEJSKI ODDZIAŁ PTTK W KRAKOWIE

"Zajrzyj do Huty przez Barbakan"
"Stara" - Nowa Huta
20 września 2015 r.

"Stara" - Nowa Huta

Nowa Huta - historyczna część obszaru Krakowa powstała w latach 1949-1990, zaprojektowana od podstaw. W latach 1949 do 1951 samodzielna jednostka osadnicza zlokalizowana na wschód od Krakowa, w założeniu mająca stać się socrealistycznym miastem. Od 1951 dzielnica administracyjna Krakowa. W 1990 w wyniku nowego podziału administracyjnego Krakowa z dzielnicy Nowa Huta wydzielonych zostało 5 dzielnic samorządowych: Dzielnica XIV Czyżyny, Dzielnica XV Mistrzejowice, Dzielnica XVI Bieńczyce, Dzielnica XVII Wzgórza Krzesławickie i Dzielnica XVIII Nowa Huta.

Potoczna nazwa Stara Huta czy też Stara Nowa Huta odnosi się do najstarszego fragmentu Nowej Huty. Ów obszar, przypominający kształtem rozpostarty wachlarz, łatwo rozpoznawalny na zdjęciach satelitarnych Krakowa ujęty jest: od strony zachodniej ulicą Bieńczycką i Kocmyrzowską, od strony północnej i wschodniej ulicą Bulwarową, od strony wschodniej ulicą Klasztorną i od południa Łąkami Nowohuckimi i Aleją Jana Pawła II. Aktualnie obszar wchodzi w skład Dzielnicy XVIII Nowa Huta. Najbardziej znanymi i charakterystycznymi miejscami tego, w zamierzeniu socrealistycznego miasta są Plac Centralny i Aleja Róż. Wyżej określony układ urbanistyczny został wpisany do rejestru zabytków Krakowa

Teren dzisiejszej Nowej Huty jest jednym z niewielu miejsc w Polsce, gdzie osadnictwo istnieje nieprzerwanie od neolitu (kultura ceramiki wstęgowej rytej - ok. 4500 - 4000 lat p.n.e.]. Badania archeologiczne ujawniły tu także dużą osadę celtycką, jeden z większych w Europie ośrodków garncarskich z czasów rzymskich i najstarszą na ziemiach polskich osadę Słowian. Prawdziwym skarbem Nowej Huty jest kopiec Wandy - uchodzący za mogiłę córki założyciela miasta, Kraka.

W okresie średniowiecza istniało tu kilkanaście wiosek, gdzie swoje siedziby miały rody Gryfitów (Braniccy z Branic i Ruszczy) i Odrowążów (biskup Iwo Odrowąż był fundatorem klasztoru w Mogile). W późniejszych czasach mieli tu także swoje majątki: Wierzynkowie, Wodziccy, Czartoryscy, Mycielscy, Popielowie, Badeni. Stąd licznie występujące na tym terenie dwory, pałace i obiekty sakralne.

Ponieważ dzisiejsza wschodnia granica Nowej Huty (na Potoku Kościelnickim) pokrywa się z dawną granicą austriacko-rosyjską, spotykamy tu liczne forty oraz jedno z najstarszych w Europie lotnisk (dziś Muzeum Lotnictwa Polskiego w Czyżynach).

Trasa spaceru:

• Stary dworzec kolejki Kocmyrzowskiej
• Stara zabudowa wsi Krzesławice
• Dworek Jana Matejki w Krzesławicach (zewnątrz)
• Kościoły drewniane pw. Św. Jana Chrzciciela i Matki Bożej Szkaplerznej w Krzesławicach
• Młyny Kirchmayerów

Krzesławice – dawna wieś nad rzeką Dłubnią.
Krzesławice stanowią swoistego rodzaju skansen ziemiańskiej sielanki pośród miejskiego krajobrazu. Historycznie bowiem jest to stara wieś, leżąca na lewym, wschodnim brzegu rzeki Dłubni we wschodniej części Krakowa, Nowej Hucie. Znajduje się tutaj kilka wartych zobaczenia miejsc i zabytków, z których najczęściej zwiedzanym jest dworek Jana Matejki (z przełomu XVIII i XIX wieku).

Nazwa Krzesławic wywodzi się od imienia Krzesława i jego potomków. Zapiski kronikarskie odnotowują w 1232 r. pierwotną nazwę Krzesławic jako "Creslauiz". W 1288 roku wieś nazywała się już "Creszlavici".

Krzesławice prawdopodobnie były już osadą 2 tysiące lat p.n.e. Podczas budowy Kombinatu Metalurgicznego Huty im. Lenina oraz Nowej Huty na terenie ówczesnych Krzesławic przeprowadzane były na tym terenie badania archeologiczne.

Pierwsze notki o Krzesławicach pochodzą już z XII wieku. W 1228 roku wieś należała do rycerza Bugivoya vel Bożywoja, którzy przekazał ją do probostwa miechowskich bożogrobców, którzy posiadali – choć z przerwami – tę wieś do XVII wieku. W 1309 roku wieś została ponownie darowana Klasztorowi Bożogrobców w Miechowie, tym razem przez Władysława Łokietka.

W 1360 roku wieś należała do szpitala św. Jadwigi na Stradomiu. Potem Krzesławicie ponownie stały się własnością Braci Bożogrobców. Również w pewnych okresach Krzesławice należały do klasztoru Ojców Cystersów w Mogile. W XV wieku wieś wzbogaciła się o karczmę i młyn.

W drugiej połowie XVIII wieku Krzesławice były własnością Akademii Krakowskiej. Liczyły wówczas 340 mieszkańców, a znajdowało się tu 45 domów, młyn, dwór i dwie karczmy.

Natomiast od 1788 roku dobra krzesławickie należały do Hugona Kołłątaja. Znajdował się tutaj dwór, zabudowania gospodarcze, duży ogród, a Kołłątaj z właściwą sobie energią uporządkował cały majątek. Tutaj przez lata mieszkała jego matka. Po trzecim rozbiorze, gdy Kołłątaj przebywał w więzieniu w Ołomuńcu (1795–1802), Krzesławice zostały skonfiskowane i oddane w dzierżawę. Od 1822 roku właścicielem Krzesławic był krakowski kupiec (bankier) Jan Kanty Kirchmayer (zm. 1831), a po jego śmierci wdowa po nim Aniela (zm. 1868). W drugiej połowie XIX wieku na terenie Krzesławic znajdowało się 55 domów zamieszkanych przez około 460 mieszkańców. Ponadto znajdował się tu dwór, młyn i stawy.

W 1876 roku Krzesławice zakupił Jan Matejko. Po jego śmierci w 1893 roku Krzesławice przeszły na własność jego syna Tadeusza. Wkrótce sprzedał on Krzesławice rodzinie Burzyńskich, którzy przez lata prowadzili tu gospodarkę rolną. Ostatecznie, kiedy w 1959 roku siły opuściły panią Marię Burzyńską, a dworek chylił się ku ruinie, przekazała go Towarzystwu Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, z życzeniem, aby dworek nie stracił swego historycznego charakteru, przypominając postacie Kołłątaja i Matejki.

W latach 1949–1954 znaczna część pól ówczesnych mieszkańców Krzesławic została przeznaczona pod budowę Nowej Huty oraz Huty im. Lenina. Ówcześni mieszkańcy i właściciele ziemscy (głównie rolnicy) bezpowrotnie stracili swoje ziemie.

W 1949 roku wieś Krzesławice została częścią Nowej Huty i wraz z nią została w 1951 przyłączona do Krakowa jako nowohuckie osiedle. W latach siedemdziesiątych wprowadzono dodatkowo nazwy ulic (np. ul. Kruczkowskiego 15). Od 1991 Krzesławice są częścią Dzielnicy XVII Wzgórza Krzesławickie.

Ulica Melchiora Wańkowicza - zabytkowa ulica położona w Krakowie, w administracyjnej dzielnicy Wzgórza Krzesławickie. W przeszłości stanowiła centrum wsi Krzesławice.

Ulica istniała już w XVIII wieku jako polna droga biegnąca z Mogiły na Wzgórza Krzesławickie. Do 1962 r. była bezimienna, choć nazywano ją potocznie Na Wzgórza lub Przy Dworze Od ok. 1962 r. do połowy lat 90. XX wieku patronem ulicy był Leon Kruczkowski. Zmiana nazwy ulicy była wynikiem fundacji rodziny Wańkowiczów na rzecz lokalnej parafii rzymsko-katolickiej.
Pomnik Rozstrzelanych w Krzesławicach W miejscu tym w 1943 roku Niemcy rozstrzelali Polaków. Pierwsza zbrodnia hitlerowska miała miejsce w dniu 10 listopada 1943 r., kiedy to pijani kolejowi strażnicy hitlerowscy jadący pociągiem na linii Kocmyrzów – Kraków dla zabawy strzelali przez okna wagonów na zewnątrz. Jedna z mieszkanek została wtedy śmiertelnie postrzelona. Kolejna egzekucja miała miejsce w dniu 13 listopada 1943 r., kiedy to hitlerowscy esesmani przywieźli ciężarówką i rozstrzelali tutaj dziesięciu dorosłych ludzi.

Na pomniku znajduje się tablica z inskrypcją:

MIEJSCE UŚWIĘCONE
KRWIĄ POLAKÓW
ROZSTRZELANYCH
PRZEZ ZBRODNIARZY
HITLEROWSKICH
W 1943 R.

Dworek Jana Matejki w Krzesławicach – Muzeum Pamiątek po Hugonie Kołłątaju i Janie Matejce – staropolski dworek wystawiony w 1826, którego obecnym właścicielem jest Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Jest to typowa parterowa rezydencja wiejska z dobudówką mieszczącą niegdyś pracownie Jana Matejki. Całość przykrywa dach gontowy, a od frontu dostawiona jest weranda zaprojektowana przez J. Matejkę. Dworek otoczony jest 4 ha parkiem. Od 1966 pełni funkcję muzeum, które poświęcone jest twórczości Jana Matejki, a jedna z sal przypomina innego wybitnego mieszkańca Krzesławic, Hugona Kołłątaja

Jan Matejko kupił dworek za pieniądze ze sprzedaży obrazu Stefan Batory pod Pskowem.
W Krzesławicach Jan Matejko stworzył wiele swoich dzieł, m.in. portrety i szkice, a także cykl dziejów cywilizacji w Polsce.

Kościół św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Szkaplerznej znajduje się w Krakowie-Krzesławicach przy ulicy Melchiora Wańkowicza 19. Jest kościołem filialnym parafii św. Wincentego w Krakowie-Pleszowie.

Zbudowany w latach 1633-1648 znajdował się w Jaworniku koło Myślenic. Nosił wezwanie Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Świętego. W roku 1983 został uszkodzony i zdewastowany, a w latach 1983-1986 przeniesiony do Krzesławic. Obok dworku Jana Matejki miał stanowić zaczątek planowanego w tym miejscu skansenu.

Jest to budowla drewniana, jednonawowa o konstrukcji zrębowej, kryta gontem z wieżą nad wejściem. Wewnątrz zachowała się częściowo polichromia z 1 poł.XVII wieku z przedstawieniem Sądu Ostatecznego i św. Krzysztofa oraz barokowa ambona.
W późnobarokowym ołtarzu głównym pochodzącym z końca XVII wieku umieszczony został krucyfiks z końca XVI wieku pochodzący z kościoła św. Wincentego z Pleszowa.
Zachowało się także kilka starych chałup.

Na wschód od stadionu żużlowego KS „Wanda” w Bieńczycach, na północny zachód od Zalewu, pomiędzy rzeką Dłubnią i jej odnogą czyli Młynówką, rozciąga się zaniedbany teren pełen zdziczałej roślinności.

Wiele, wiele lat temu okolica była nazywana przez miejscową ludność „Anielówką”. Nazwa pochodziła od imienia Anieli z Dorauów Kirchmayerowej (1805-1868). Wychodząc za mąż około roku 1825 za Jana Kantego Kirchmayera (1792-1831) – od 1822 r. właściciela sąsiednich Krzesławic – wniosła mu tę ziemię w posagu.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstał tu nad Młynówką niewielki młyn turbinowy o jednym silniku wodnym. Wiadomo jednak, że okoliczne tereny wraz z istniejącym młynem zostały przed 1909 r. sprzedane Stanisławowi Kaczorowskiemu – wychowankowi rodziny Kirchmayerów. Był on uznanym fachowcem w branży młynarskiej – równolegle zarządzał również młynem w Krzesławicach aż do czasu jego sprzedaży w roku 1913.

Firma zwana „Młyn Kaczorowskiego” była niewielka, zatrudniała tylko trzech ludzi i dokonywała miesięcznie przemiału około 5 ton zboża dostarczanego wyłącznie przez okolicznych rolników. Prowadziła ją po śmierci Stanisława jego żona, która w czasie II wojny światowej i okupacji pomagała okolicznym chłopom przemielając zboże poza kontrolą niemiecką i zaopatrując w ten sposób ludność w mąkę. Mieszkańcy Bieńczyc nie byli więc skazani wyłącznie na niemieckie „kartkowe” przydziały chleba.

Niektóre źródła podają, że młyn działał również po wojnie aż do lat sześćdziesiątych. Obecnie pozostały po nim tylko ruiny.

Na podstawie internetu opracowała
Helena Grzywacz

Spacer prowadził Bogusław Muller i Janusz Pustułka.

Relacja fotograficzna - Helena Grzywacz